بازدید :

تاریخ : يکشنبه 1389/09/21

معتل (قسمت دوم)

اهداف درس:

- آشنایی با فعل معتل ناقص

- بیان ویژگی های اوزان مختلف فعل ناقص

- آشنایی با فعل مجهول مثال، اجوف و ناقص و طریقه صرف هریک از آن ها

چنانچه به خاطر داشته باشید بیان کردیم که فعل معتل فعلی است که یکی از حروف اصلی آن، حرف عله (الف- ی- و) باشد که به سه نوع مثال، اجوف و ناقص تقسیم می شود.

فعل مثال فعلی است که اولین حرف آن، علّه بوده و اجوف دومین حرف آن و ناقص سومین حرف آن علّه باشد.

درباره افعال مثال و اجوف و ویژگی های هریک توضیحاتی داده ایم و اما در این مبحث قصد داریم درباره فعل ناقص بپردازیم.

فعل ناقص مانند: (دَعَوَ- یَدعو)

فعل ناقص نیز بر دو نوع است:

ناقص واوی: فعلی که سومین حرف اصلی آن «واو» باشد مانند: دَعَوَ

ناقص یایی: فعلی که سومین حرف اصلی آن «یاء» باشد مانند: «رَضِیَ»

درصیغه های مختلف در فعل ماضی ناقص واوی نیز چند اعلال صورت می گیرد:

دَعَوَ دَعا دَعَوَت دَعَت دَعَوتَ دَعَوتِ دَعَوتُ

دَعَوا دَعَوَتا دَعَتا دَعوتما دَعَوتما دَعَونا

دَعَوُوا دَعَوا دَعَونَ دَعَوتُم دَعَوتُنَّ

همان طور که دیدید در صیغه 1 حرف علّه «واو» تبدیل به «الف» شد و در صیغه 3 به بعد حرف علّه حذف شد.

و اما مضارع آن:

یَدعُوُ یَدعُو تَدعُوُ تَدعُو تَدعُوُ تَدعُو تَدعُوینَ تَدعین

یَدعُوانِ تَدعُوان تَدعُوانِ تَدعُوانِ

یَدعُوُنَ یدعُونَ یَدعُونَ یَدعُونَ تَدعُوُنَ تَدعُونَ تَدعُونَ تَدعُونَ

اَدعُوُ اَدعُوُ نَدعُوُ نَدعُوُ

در صیغه های 1، 4، 7، 13 و 14 حرکت حرف علّه تبدیل به ساکن می شود و در صیغه های 3، 9 و 10 حرف علّه حذف می شود. ( توجه کنید که صیغه های 3، 6، 9 و 12 مضارع ناقص واوی یکی است. )

و اینک فعل امر این فعل:

لِیدعُ لِتَدعُ اُدعُ اُدعی لِأَدعُ

لِیِدعُوا لِتَدعُوا اُدعُوا اُدعُوا لِنَدعُ

لِیَدعُوا لِیَدعوُنَ اُدعُوا اُدعونَ

در فعل امر ناقص واوی، در صیغه های 1، 4، 7، 13 و 14 حرف علّه حذف می شود.

اکنون به فعل ناقص یایی می پردازیم:

حرف فعل ماضی آن:

رَضِیَ رَضیَت رَضیتَ رَضیتِ رَضیتُ

رَضیا رَضِیَتا رَضیتُما رَضیتُما رَضینا

رَضیُوا رَضُوا رَضینَ رَضیتُم رَضیتُنَّ

تنها در صیغه 3 اعلال صورت می گیرد و حرف علّه حذف می شود.

صرف فعل مضارع:

یَرضی ترضی ترضی ترضینَ أَرضی

یرضیانِ ترضیان ترضیان نَرضی

یَرضیونَ یرضُون یرضینَ ترضیُونَ ترضونَ ترضینَ

در صیغه های 1، 4، 7، 13 و 14 حرکت حرف علّه تبدیل به ساکن شده و در صیغه های 3 و 9 حرف علّه حذف می شود.

امر آن نیز همچون دیگر افعال است و در صیغه های 1، 4، 7، 13 و 14 حرف علّه حذف می شود.

* توجه کنید که فعل «رَضِیَ» بر وزن «فَعِلَ یَفعِلُ»- که ماضی آن مکسور العین است- می باشد لذا صرف آن به شکل فوق انجام می گیرد و فعل «رَمی یرمی» که آن نیز ناقص یایی است، چون بر وزن «فَعَلَ یَفعِلُ»- که ماضی آن مفتوح العین است- می باشد لذا قواعد اعلال آن متفاوت است.

فعل ماضی آن:

رَمَیَ رَمی رَمَیَت رَمَت رَمَیتَ رَمَیتِ رَمَیتُ

رَمَیا رَمَیَتا رَمَتا رَمَیتُما رَمَیتُما رَمَینا

رَمَیوا رَمَوا رَمَینَ رَمَیتُم رَمَیتُنَّ

در صیغه 1 حرکت حرف علّه تبدیل به «الف» می شود و در صیغه های 3، 4 و 5 حرف علّه حذف می شود. صرف فعل مضارع آن:

یَرمِیُ یَرمی ترمِیُ ترمی تَرمِیُ ترمی ترمیینَ ترمینَ اَرمِیُ اَرمی

یرمیان ترمیان ترمیانِ ترمیان نرمِیُ نرمی

یرمِیُونَ یَرمُونَ یَرمینَ ترمیونَ ترمُونَ ترمِینَ ترمینَ

در صیغه های 1-4-7-13-14 حرکت حرف عله تبدیل به ساکن شده و در صیغه های 3، 9 و 10 حرف علّه حذف می شود.

تمرین: فعل ناقص را در میان گزینه های زیر ببینید:

الف) ودع، سعی، راضی ب) لِیدع، یبکی، مشی

ج) طلع، سیر، یعد د) یخلو، جالس، بدا

اکنون به طریقه مجهول شدن هریک از این افعال (مثال، اجوف و ناقص) می پردازیم:

فعل «وعد، یعد»- همان طور که پیش از این اشاره شد- فعلی است که حرف علّه آن در مضارع معلوم حذف می شود امّا زمانی که مجهول می شود حرف محذوف باز می گردد:

یُوعَدُ تُوعَدُ توعَدُ توعَدین أوعَدُ

یوعَدانِ توعَدانِ توعَدانِ توعَدانِ نوعَدُ

یوعَدونَ یُوعَدنَ توعَدون تُوعَدنَ

در ماضی مجهول آن تغییر خاصی ایجاد نمی شود لذا مانند افعال صحیح صرف می شود.

و امّا ماضی مجهول فعل أجوف:

قُوِلَ قیلَ قیلَت قُلتَ قلتِ قلتُ

قیلا قیلَتا قلتما قلتما قلنا

قیلوا قُلنَ قلتم قلتنَّ

نکته:

به دلیل تناسب حرکت کسره با «یاء»، در فعل «قُوِلَ» واو تبدیل به «یاء» می شود زیرا حرکت آن کسره است و از صیغه 6 به بعد همچون فعل ماضی معلوم صرف می شود.

مضارع مجهول فعل أجوف:

یُقوَلُ یُقَولُ یُقالُ

یعنی با اعلالی که روی آن صورت می گیرد، فعل «یُقول» تبدیل به «یُقال» می شود.

ماضی مجهول فعل ناقص:

دُعِیَ دُعِیَت دُعیتَ دُعیتِ دُعیتُ

دُعیا دُعِیَتا دُعیتُما دُعیتُما دُعینا

دُعیُوا دُعُوا دُعینَ دُعیتُم دُعیتُنَّ

در ماضی مجهول فعل ناقص- دَعا، یدعو- تنها در صیغه سوم آن اعلال حذف صورت گرفته و حرف علّه حذف می شود.

مضارع مجهول فعل ناقص:

یُدعَیُ ?یُدعی تُدعَیُ?تُدعی تُدعَیُ?تُدعی تُدعُیینَ?تُدعَینَ

یُدعَیانِ تُدعَیانِ تُدعَیانِ تُدعَیانِ

یُدعَیونَ? یُدعَونَ یُدعَینَ تُدعَیونَ?تُدعَونَ تُدعَینَ

اُدعَیُ? اُدعی نُدعَیُ نُدعی

همان طور که ملاحظه کردید در صیغه های 1، 4، 7، 13 و 14 حرکت حرف علّه تبدیل به «الف مقصوره» شده و در صیغه های 3، 9 و 10 علال حذف صورت می گیرد.

لازم به ذکر است در این دو مبحث- معتل 1 و 2 سعی بر آن بوده از تمامی انواع افعال معتل و طریقه صرف آن ها نمونه ای برای آشنایی دانش آموزان ذکر شود و با صرف آن ها تفاوت اعلال های صورت گرفته بر روی آن ها را با دیگر افعال به طور ملموس نشان دهد و به قطع دامنه این افعال بسیار گسترده تر از آن چیزی است که در این مختصر آمده و باید خاطر نشان کرد آنچه در یادگیری افعال معتل بیش از همه اهمیت دارد تمرین مداوم و صرف پی در پی این افعال از سوی دانش آموزان است، امید که مؤثر واقع شده باشد.